Эмийн үүсэл

Монгол эм нь Монгол үндэстний уламжлалт эмийн  ерөнхий нэрийдэл мөн. Монгол эмийн судлал гэдэг нь монгол эмийн үндсэн онол болон эл зүйлийн монгол эмийн эх сурвалж, түүж боловсруулах, амт чадал, эмчилгээний хэрэглээ зэрэг мэдлэгийг судалдаг нэг төрлийн эрдэм шинжилгээ болно.

 Балар эртний үед хүн төрлөхтөн зэрлэг ургамлыг түүж идэн, ан гөрөө агнан үл хоол залгаж байсан, тэр үед хээрийн ургамал амьтны зүйлийг өргөнөөр таньж, тэдгээрийн хүний биед үзүүлэх нөлөөг ойлгож, зарим ургамлын чадлын тухай тусгал, хордлогын илрэл болон эвэршээж амь насанд нь аюул тулгарах тохиолдол зөндөө гардаг байсан тул хүмүүс хоол хүнсээ эрэхдээ юуны өмнө хортой эсэхийг шалгах хэрэгтэй гэдгийг таньсан байна. Үүний хамт өвчин эмгэгтэй тэмцэхийн төлөө, туршлага сургамжаа хуримтлуулан зохих хэмжээнд хүрч, байгалийн ямар нэгэн ургамлын өвчнийг анагаах ач тус ба хор үйлдэлийг зөвөөр ашиглаж чадах болжээ. Иймэрхүү олон удааны давталт болон санаачилгат туршилт, амтлал зэрэг бодит биеийн өнгөрөлтийг дамжин эмийн тухай мэдлэг хуримтлагдсан юм. Практикийн ахин дахин давталт болон танилтаар дамжин туршлагаа тасралгүй дүгнэж солилцож анхны эмт бодисын анагаах арга аажмаар бүрэлдэж бий болсон байна.

 Түүхийн урагшлалт, нийгэм болон соёлын улиран хувьсах, үйлдвэрлэлийн хүчний хөгжилт, анагаах ухааны ахиц нь улам бүр эмний хэрэгцээг нэмэгдүүлсэн юм. Аажмаар эмийн эх сурвалж нь зөвхөн хээрийн зэрлэг амьтан ургамал байснаас нэг хэсэг таримлын ба гэрийн тэжээвэр амьтан мөн эх сурвалж болжээ. Үүний улмаас ургамал амьтны цар хүрээгээс өргөжин байгалийн эрдэс ба цөөн химийн бүтээгдэхүүн бас эмийн эх сурвалж болжээ. Эдгээр эмийн тухай мэдлэг нь эхэндээ аман яриагаар уламжлагдан дамжиж, хожим нь үсэг бичгээр тэмдэглэгдэх болсон юм. Эхэндээ тан эмийн анагаах ач тусыг ойлгон эзэмшиж санаачилгатай ашиглаж байснаасаа хэдэн зүйлийн тан эмийг нийлүүлэн хэрэглэвэл нэг зүйлийн тан эмийг хэрэглэхээс илүү сайн анагаах үйлдэлтэй байхыг илрүүлэн таньснаас монгол эм найрлагын мэдлэг мэргэжил соёолон бий болсон юм.

 Монгол анагаах ухааны эм найрлагын онол ба хэрэглээ нь зохиох төвшинд хүрснийг харуулсан нэгэн жишээг дурдвал Тан улсын үеийн Хятадын анагаах ухааны сонгодог бүтээл “ Чянь жинь эмийн жор” зохиолд “Хүннүчүүдийн хээр хоногсдын үрэл ” хэмээх жор найрлага болно. Тус номонд“ Юйши, Шинца, Фүци, Га тусбүр 2 ланг найруулж, нарийн талхдан зөгийн балаар үрэлдэж хүйтэн хийгээр зангирсан өвчнийг анагааж байв” гэж тэмдэглэсэн байна. Энэ тэмдэглэлээс үзвэл хоёр мянга гаруй жилийн өмнө монголчууд нэгэнт эм найрлагын онол практикийг эзэмшсэн байдлыг ойлгож болно, даруй найрлага бүрэлдүүлэх хөл эмийг сонгох, хэрэглэх хэмжээг тогтоох, талхдах баримжаа, хэлбэржүүлэгчийг сонгох, найрлагын хэлбэрийг тогтоох, голдуу анагаах өвчнийг таних, хэрэглэх аргыг тогтоох зэргийг эзэмшсэн байна. Эдгээр онол нь өнөөг хүртэл монгол анагаах ухааны эм найрлагын судлалын гол агуулга болж байгаа юм.

Монгол тан эм бол монгол  эмийн суурь байж, монгол найрлагын эм бол монгол тан эмийн хэрэглэх хэлбэр болно. Монгол үндэстний хүчирхэгжин мандахыг дагалдан улсын дотоодын ах дүү үндэстэн болон Араб, Европ, Энэтхэг зэрэг улс оронтой улс төр, арилжаа худалдаа, соёл, шашин шүтлэг зэрэг олон талаар харилцаа холбоотой болж, монгол үндэстний соёл урлаг, эм эмнэлэг, эрүүл мэндийн салбар өрнөн хөгжсөн бөгөөд ялангуяа өөрийн дүрэмжсэн үсэг бичигтэй болсноор эдгээр оюуны хөрөнгө тэмдэглэн үлдээсээр иржээ. 16-р зуунаас эхлэн Түвдийн шарын шашин  монголчуудын дунд өргөнөөр дэлгэрч, Энэтхэг, Түвд гаралтай анагаах ухааны шилдэг онол болон туршлагыг өөрийн үндэстний эм эмнэлгийн мэдлэгтэйгээ бүтээлчээр уялдуулснаар монгол эмийн тухай мэдлэг нь туршлага хуримтлуулж байснаас хөгжлийн шинэ шатанд шилжсэн юм. Буддын шашин монгол оронд  уламжлагдан дэлгэрэх ба сүм хийдийн байгуулагдахыг дагалдан Манба Расан（тухайн үеийн сүм хийдэд байсан эм эмнэлгийн их сургууль ）-гийн хэлбэрийн эм эмчилгээний боловсрол ч өрнөн хөгжсөн байна. Тэгээд монголчууд Энэтхэг Түвдийн эм эмнэлгийн ном судрыг орчуулан  судлахын зэрэгцээ Түвд хэлээр эм эмнэлгийн тухай ном судар бичих болжээ.   

 Монгол эмийн судлалын тухай тэмдэг болмоор эртний сонгодог ном судрыг дурдвал Ишбалжирын зохиосон “Цагаан болор толь”, Лувсанцүлэрхимийн зохиосон “Эм таних ухаан”, Жалбалдоржийн зохиосон “Үзэсгэлэнт нүдэн чимэг” зэрэг бүтээлүүд болно. Монгол эм найрлагын эртний сонгодог зохиолыг дурдвал Ишбалжирын зохиосон “Дөрвөн рашаан”,  Жамбалчойжданзанпэрэнлэйгийн зохиосон “Увдисын далай”,  Лувсанчоймпэлийн зохиосон “Эрхэм түүвэр”,  Ишданзанванжилийн “Шүрэн чимэг”, Жигмэдданзанжамсийн “Үзэгсдийн баясгалан” зэрэг ном бүтээл байна.
 Сүүлийн үед монгол эмийн судлал нь намын засгийн бодлогын  дор тогтвортой түргэн хөгжсөн байна. 1958 онд монгол эм эмнэлэг нь их сургуулийн хичээл хүмүүжилд орж, шинэ түүхийн цаг үеийг нээжээ. “Монгол эмийн судлал”, “ Монгол эмийн номхтголын судлал”, “ Монгол эмийн хими”, “Монгол эм найруулах ухаан”, “Монгол эмийн эм зүйн судлал”, “Монгол эмийн хянан тогтоолын судлал”, “ Монгол эмийн таваарын судлал” зэрэг эмнэлгийн их дээд сургуульд хэрэглэх олон хичээлийн бичиг монгол хэлээр зохиогдсон ба “Хятадын анагаах ухааны нэвтэрхий толь, анагаах ухаан”, “Монгол судлалын нэвтэрхий толь, анагаах ухаан”, “ӨМ-ын монгол эмийн материалын баримжаа”, “Монгол эмийн ойллого”（дээд） зэрэг  олон шилдэг ном бүтээл удаа дараалан  хэвлэгджээ. 1995 онд монгол эмийн сурвалж бичгийн магистер, 2005 онд монгол эм эмнэлгийн тусгай мэргэжил（Монгол эмийн сурвалж бичгийн шинжилгээний салаа）-ийн доктор, 2006 онд монгол эмийн тусгай мэргэжлийн оюутан тус тус элсэн хүмүүжүүлсэн байна.
 Монгол эм эмнэлгийн стандартчилсан бүтээн байгуулах төслийн 4 хэсгийг эмхлэн цуглуулах ажил саяхан дуусжээ, энэ нь Монгол эм эмнэлгийн стандартчилсан бүтээн байгуулалт давалтын чанартай амжилт олж, монгол эм эмнэлэг улсын стандартад хүрснийг харуулж байна. 2005 онд ӨМӨЗО-ны засгийн газраас “Монгол эм эмнэлгийн  стандартчилсан бүтээн байгуулах баг” зохион байгуулж, тусгай зардал мөнгө олгож “Монгол эм эмнэлгийн  стандартчилсан бүтээн байгуулах төсөл”-ийн судлах ажлыг хэрэгжүүлсэн байна. Уг төсөл нь голдуу “Монгол анагаах ухааны өвчнийг оношлох стандарт”, ”ӨМӨЗО-ны монгол эм найрлагын стандарт”, ”Монгол эмийн материал боловсруулах стандартын судлал” зэрэг багтана.
 Монгол эм эмнэлгийн стандартыг Улсын үндэстний эм эмнэлгийн холбогдол бүхий шаардлага ёсоор, монгол анагаах ухааны эл салбар дэх 60 гаруй эрдэмтэн эмхлэн цуглуулж тогтоосон юм. Монгол эм эмнэлгийн стандартыг ӨМӨЗО, Ляонин, Хөхнуур, Гансү, Хармөрөн, Гирин, Бээжин зэрэг муж орон хотын монгол эмнэлэг, судалгааны газар ба сургуульд туршин хэрэглэх гэж байна.